Meerdere monumenten in en rond Akkrum en Nes herinneren aan de Tweede Wereldoorlog. Jaarlijks wordt bij het monument Untwrakseling op de Tsjerkebleek op 4 mei een herdenking georganiseerd. Daar staat ook een monument ter nagedachtenis aan burgemeester Van Baerdt van Sminia, die actief in het verzet was. Verder op deze pagina het monument in buurtschap Soarremoarre, waar in de nacht van 7 op 8 november 1941 een Wellington bommenwerper van het 75 (New Zealand) Squadron Bomber Command van de RAF neerstortte. Op de gemeentelijke begraafplaats aan de Boarnsterdyk te Akkrum bevinden zich drie oorlogsgraven van het Gemenebest.
Oorlogsmonument ‘Untwrakseling’ (‘Ontworsteling’)
Beeldend kunstenaar Ids Willemsma, in 1949 geboren te Akkrum, krijgt als 20-jarige opdracht van de Werkgroep ’40 – ’45 om een beeld te maken, ter vervanging van het houten kruis bij de NH-kerk, de plek waar op 4 mei de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog worden herdacht. Ids is dan 1e jaars student aan de avondacademie Vredeman de Vries en woont aan de Leppedyk te Akkrum, waar hij ook zijn atelier heeft. Dit is een van zijn eerste opdrachten. Een eigen stijl moet hij nog ontwikkelen.
Op de 4 mei-herdenking van 1970 wordt het beeld onthuld: 18 zwart geschilderde platen staal van 100 x 50 x 1,5 cm vormen 9 haakse hoeken, die voor Ids de onverbrekelijke relatie tussen leven en dood symboliseren. Ze verbeelden angst en benauwenis van de bezettingstijd. In het beeld zit een opgaande beweging verwijzend naar hoop op betere tijden.
De Akkrumer bevolking weet het beeld aanvankelijk niet te waarderen, reden voor de jonge kunstenaar om een gestencilde toelichting op het beeld te verspreiden: “In de vorm zit een groeiproces waarin ik heb getracht een gevoelselement tot stand te brengen wat uitdrukt, dat we naar vrede moeten streven. De spanning van het lijnenspel komt overeen met de spanning, die in de jaren ’40 – ’45 heerste, de stijl is non-figuratief en ik heb vormen en kleuren aangewend die onafhankelijk van de natuur zijn en een bepaalde geordende emotie uitdrukken.”
Al gauw gebruikt de jeugd het beeld als speeltoestel, geheel naar wens van de kunstenaar, maar veel Akkrumers is deze ‘ontheiliging’ van het bevrijdingsmonument een doorn in het oog. Om die reden wordt er in 1977 een tuintje omheen aangelegd. Kosten hiervan: 50% van het bedrag dat de jonge kunstenaar voor zijn beeld ontving. Inmiddels is het tuintje al lang weer verdwenen en is Ids Willemsma een gerespecteerd kunstenaar.
Monument voor Paul Marinus jonkheer Van Baerdt van Sminia
Bij de Terptsjerke (PKN) is op 4 mei 2005 een monument onthuld ter nagedachtenis aan burgemeester Van Baerdt van Sminia. Het is een kunstwerk van Ids Willemsma: een lege stoel – die de lege plek symboliseert die de burgemeester achterliet – met daarop de tekst: “De kaai nei de frijheid wie de skoattel op it libben” (De sleutel naar de vrijheid was de grendel op het leven).
Paul Marinus jonkheer van Baerdt van Sminia werd in 1901 geboren in Leeuwarden. De familie woonde op landgoed ‘De Klinze’ in Oudwoude. Van Sminia studeerde in 1927 af en vertrok meteen naar Nederlands-Indië waar hij particulier secretaris van de gouverneur-generaal werd. In 1934 kwam hij terug naar Fryslân, om burgemeester van Utingeradeel te worden. Utingeradeel omvatte de plaatsen Akkrum, Nes, Aldeboarn, Terkaple en Terherne.
Tijdens de bezetting van Nederland hielp de burgemeester neergestorte geallieerde piloten het land uit te komen. Hiervoor is hij postuum onderscheiden door generaal Eisenhower, in opdracht van de Amerikaanse president. Van Sminia werd op 5 mei 1944 gearresteerd nadat hij de reservesleutel van de cel in het gemeentehuis van Akkrum ter beschikking stelde aan verzetsman Sjerp de Vries, zodat deze kon vluchten. De burgemeester werd verraden. Zijn zoon Hobbe, toen tien jaar, kan zich het nog goed herinneren dat hun huis in Aldeboarn door de Duitsers werd omsingeld en zijn vader werd weggevoerd. Het was de laatste keer dat hij hem in leven zag.
De Duitsers vonden in de gemeentekluis belastend materiaal dat de burgemeester in verband bracht met het hiervoor genoemde verzetswerk. Van Sminia werd opgesloten in de Leeuwarder gevangenis. De ondergrondse bood aan hem te bevrijden, maar dat sloeg hij af omdat hij vreesde dat represailles het leven zou kosten van vele onschuldigen. Van Sminia werd met de trein naar kamp Amersfoort gebracht. In september ’44 werd hij gedeporteerd naar concentratiekamp Neuengamme in Duitsland, waar hij o.a. tankgrachten moest graven. Over zijn tijd in het kamp is verder niet veel bekend, behalve dat hij er vlektyfus heeft opgelopen. Deze ernstige ziekte is waarschijnlijk de reden geweest, dat hij tegen het einde van de oorlog, toen de Duitsers in paniek met de gevangenen omzeulden, tijdens een treinreis is doodgeschoten.
Een arts, een kennis van de familie, was getuige van de moord op Van Sminia. “Mijn vader had vlektyfus en was hoe dan ook gestorven maar de arts heeft hem nog gesproken, en gezien dat hij werd doodgeschoten”, zegt Hobbe van Sminia. Kort daarna kregen zijn moeder, zijn broer Frank en hij het bericht dat vader bij Sandbostel was gedood. Inmiddels was Fryslân net bevrijd.
Het oprichten van dit gedenkteken was een initiatief van de heren Joh. van Woerden te Terherne en Jan Eijzenga te Akkrum. Een comité van aanbeveling ondersteunde de plannen: Dhr B. van Albada, oud-directeur van het ziekenhuis Tjongerschans te Heerenveen, en zoon van de vroegere Akkrumer huisarts; Hans Anker, zoon van oud-burgemeester Anker van Utingeradeel; en Gerrit Haagsma, oud-veehouder en lid van het 4 mei–comité.
Monument op Soarremoarre
In de nacht van 7 op 8 november 1941 stortte bij Soarremoarre, een buurtschap bij Akkrum en Aldeboarn, een Wellington bommenwerper van het 75 (New Zealand) Squadron Bomber Command van de RAF neer. Oblt. Helmut Lent haalde de Wellington X9976 neer met een Duitse nachtjager van ‘Fliegerhorst’ Leeuwarden. Bij deze crash kwamen alle zes bemanningsleden om het leven: drie jonge mannen uit Nieuw-Zeeland en drie uit Engeland/Ierland. Hun stoffelijke resten zijn in 1952 geborgen en begraven op de Canadese Oorlogsbegraafplaats te Bergen op Zoom.
In opdracht van de gemeente Utingeradeel plaatste Jan van Veen kort na de crash, ter nagedachtenis aan de bemanningsleden, een houten kruis op het veldgraf – midden in het weiland achter de boerderij van de fam. Voolstra. Nog tijdens de oorlog gaven de Duitsers de namen van de slachtoffers door, met de opdracht deze namen bij het monument te vermelden. Op bovenstaande foto is te zien, dat enkele nabestaanden van bemanningslid Jack Thompson samen met Jan van Veen in 1946 het monument bezoeken.
In 2006 plaatsten basisschoolleerlingen uit Akkrum en Aldeboarn op dezelfde plek een kopie van het herdenkingskruis. Het oorspronkelijke monument had de tand des tijds niet doorstaan.
Al gauw ontstond toen het plan om een permanent monument op te richten. Lag eerst het initiatief bij cbs De Finne in Aldeboarn, later werd dit breder gemaakt. De directies van de beide Boarnster basisscholen, enkele ouders van leerlingen, leden van het 4 mei comité Utingeradiel, een ooggetuige en andere geïnteresseerden vormden de ‘Commissie Monument Soarremoarre’, met de oprichting van dit oorlogsmonument als resultaat.
Het monument bestaat uit een brok graniet dat aan één zijde is vlak gepolijst. Daarop is een rvs-plaat bevestigd waarin de namen van de omgekomenen zijn geëtst. Dit geheel staat op een betonnen voet waarop tevens een rvs-plaat is bevestigd met daarop het verhaal van de crash. Bijzonderheid: In de betonnen voet is een stukje smaragd uit Nieuw-Zeelandse bodem ingemetseld. Dat is door een Maorie priester speciaal voor deze gelegenheidingezegend en aan de commissie toegezonden met het verzoek dit zo uit te voeren.
Er werden contacten gelegd met de Nieuw-Zeelandse en Britse ambassade. Daarnaast werd de Stichting ‘Missing Air Men Foundation’ ingeschakeld. Deze stichting heeft nabestaanden opgespoord van alle zes omgekomenen, zodat er bij de onthulling van dit monument op 8 november 2010 ca. 25 buitenlandse gasten aanwezig waren, waaronder de Nieuw-Zeelandse ambassadeur en een vertegenwoordiging van de Britse ambassade. Het gemeentebestuur van Boarnsterhim trad als gastheer op en verzorgde de ontvangst van de genodigden.
De buitenlandse gasten zijn met oude legervoertuigen van de stichting ‘Keep them Rolling’ naar het monument gebracht, dat geplaatst is aan de weg tussen Nes en De Pean, bij de afslag naar de boerderijen Soarremoarre 2, 4 en 6. Lorrain Gray, de dochter van de omgekomen Sgt. Gray uit Nieuw-Zeeland, heeft samen met een aantal schoolkinderen de onthulling verricht. Mevrouw Gray werd geboren op de dag nadat haar vader uit Nieuw-Zeeland vertrok naar Engeland en heeft haar vader dus nooit gekend.
Ieder jaar in november bezoeken de Boarnster schoolkinderen het monument om de crash te herdenken. De permanente expositie in het ‘Memorial Museum 40 – 45’ van oud-veehouder Gerrit Haagsma te Aldeboarn doet daarbij dienst als informatie- en educatiecentrum.
Oorlogsgraven van het Gemenebest
Op de gemeentelijke begraafplaats aan de Boarnsterdyk te Akkrum bevinden zich drie oorlogsgraven van het Gemenebest van drie bemanningsleden van een Halifax, die zijn omgekomen bij een crash (5 mei 1943) even noordelijk van Aldeboarn: Robert Orin Blackhall (VS), Kenneth Edward Emmons (Can.) en Albert James Sutton (Can.).
